Rafael Mikoleta 17. mendeko apaiz bilbotarra dugu. Berak idatzitako euskara ikasteko eskuliburu bat Ingalaterran aurkitu zen 19. mendean.

Hemen deskargagai

Mikoletaren lanak 4 atal nagusi dauzka:

 - Hasierako azalpen gramatikala, non gehienbat izen eta aditz paradigma batzuk topatzen diren, egilearen ohartxo batzuekin erabilera zehazteko (baina ez beti oso zuzenak edo zehatzak). Eredu latindar-erromantzeari jarraitu dio atal honetan kasuak sailkatzean edota aditz denborak aurkeztean. 

 - Sarrera horren ostean, ikasbidearen atal luzeena datorkigu: hiztegitxoa (orotara 815 sarrera buru). Gaztelania iturri hizkuntza, eta euskara xede hizkuntza. Garai hartan ohitura zen legez, hitz eratorriak 
jatorrizko hitzaren ondoren agertzen dira (eta ez hurrenkera alfabetikoan). Sarrera batzuetan, erdal hitzaren alboan lagungarri bat idatzi zuen (esanahia zehazteko), eta halaber euskal ordainaren alboan. Badira hiztegian azalpentxo gramatikal bakan batzuk ere (eratorpen atzizkiren bat nola erabili, perpaus kausalak nola eratu etab.). Hiztegia eta gero, bi eranskin gehitu dizkio: zenbakiak eta asteko egunak.  

 - Hirugarren atalean irakurleari zuzentzen zaio euskal bertsogintza erakusteko. Sarreratxo baten ondoren, bi olerki ematen ditu. Hauetan dagoen euskarak arkaismo gehiago dauzka (esaterako, aoristo perifrastikoak sistematikoki).  

 - Azken atala elkarrizketa luze batek osatzen du. Mikoletak John Minsheu batek idatzitako gaztelaniazko ikasbidean zegoen elkarrizketa berbera hartu eta euskaratu zuen. Testua bera Mikoletak ondu ez arren, bere itzulpenean hizkera ahozkoa eta informala islatzen da, bizia eta sendoa.

Eskuliburuan islatzen den euskara bereziki interesgarria da garai hartan Bilbon barra-barra egiten zen hizkera biziaren berri ematen digulako.

Bere lanaren asmo zehatza euskara erdaldun bati irakastea zenez, euskararen erabilera instrumentala bultzatzen zuen. Hain zen horrelakoa bere xedea, non benetako erabilerari ez zegokion informaziorik ez zuen eman nahi, esate baterako, hilabeteen “euskal” izenak (Bizkaiko inor gutxik ez omen baitzituen ulertzen):

Los doze meses, tambien tienen sus propios nombres vascongados: pero ya no se vsan, sino en las montanas y entre los labradores, porque en las villas los llamamos de los miſmos nombres del romance y assi se pratica, y nadie los entendera aun entre los Vizcaynos en las villas por los nombres de Vasquenze y assi escuſo el ponerlos aqui.

Esaldi horrek frogatzen du, nolabait, euskara tresna erabilgarria zela garaiko Bilbon.

Mikoletaren lanaren erakusgarri gisa, hauexek dira elkarrizketaren pasarte solte batzuk, grafia gaurkotuan:

- Ze ordu da?

- Bostak jo daude.

- Jaik(i) horra, irikazu harako bentanea, ta eguna den ekuzu.

- Arangino ez dau ondo argitu.

- Bada, astoa, nolan esan dozu bostak jo daudela?

[...]

- O! zeinba(t) ule urdin daukada(n)! Ya noa zahartuaz.

- Jauna, Natibitateak ez doaz alperrik.

- Ziertu, ez daukat asko, baia ene herrian esan daroena legez, adarrak eta ula urdinak ez doaz etorri egunakaiti.

- Ya ondo dago ur hau, errazti busti dite berori.

- Eka(r)zu bada baziña ta esku trapua.

- Nahi dau eroan kapuza ta gorrea, ala ferreruelua ta sonbrerua?

- Ez da hau denporea gorraentzako, indazu ferreruelua ta sonbrerua fieltroskoa.

Hona hemen ezaugarrien zerrenda bat:

Mikoleta – Ezaugarri guztiak

Hizkeraren ikuspegi osatuago bat:

Mikoleta – Azterketa

Lexikoa:

Lexikoaren erkaketa (Araba, Sartaldea, Sortaldea)

Lexiko hautatua

Adizkiak erkatuta 17. mendeko eta 20. mendeko Bilboko euskaren artean:

Bilboko adizkiak – Mikoleta eta Gaminde

Paradigmak:

Izen Morfologia

Aditz Morfologia

Ikerketa osoa dokumentu bakar batean:

Mikoleta – azterketa osoa

Testuan ondorioztatzen diren baieztapen batzuk:

Lehenengoz, argi eta garbi esan dezakegu esku artean darabilgun hizkera hau Mendebalde muturrekoa dela. Horretan arkaismoak ugariagoak dira bere garaiko beste testuetan baino, alegia, aoristoaren agerpena (trinkoa eta perifrastikoa), koordinazio zaharra edota geroaldiko egin laguntzailea.

[...]

Aldi berean, bazterreko berrikuntzak agertuz doaz Mikoletaren lanean, geroago inongo euskalkitan islatuko ez direnak (Bilboko eragina oso eremu urrikoa izan delako), ez bada hurbileko Uribe Kostako edota Arratiako hizkeretan, edo Gamindek 20. mendean ikertu zituen hizkera bilbotarretan. Horien artean aipagarria da *-zu-z > -us disimilazioa osagarri plurala duten adizki iragankorretan.

Edonola ere, Mikoletaren euskara garbiro sartzen da Bizkai sartaldeko multzoan, Arabako euskaratik ondo bereizita (fonetika eta lexiko arloetan iruzkindu ditugun ezaugarriak tartean), eta sortaldeko berrikuntzetatik urrun: -kin soziatiboa ez da heldu, ezta 3. per. pl-eko dabe ere, edo lehenaldiko z- morfema.

Bukatzeko, aitortu dezagun 17. mendeko euskara hau RyS-n lekukotzen denetik hurbilago dagoela, 20. mende bukaerako Begoña eta Buia auzoetako hizkeretatik baino.

[...]

Hortik behinola Bilboko euskararen bereizgarri izan ziren ezaugarri batzuen galera Buia eta Begoñako hizkeretan (hala nola dustia edota adizki bukaerako -(e)n-ren falta), eta Bizkai osokoak diren ezaugarri berrien orokortzea (kasurako, dekot eta dostesu tankerako adizkiak).

Share on Facebook

Tweet