Tipologia morfologikoa: Japoniera. Atalak I | II
Dokumentu osoa PDFn hemen.

Izen morfologia

Aurrenik, japonierazko izenak, berez, ez direla deklinatzen esan beharra dago. Izenek perpausean betetzen duten funtzioa edo izenen arteko harremanak “partikulak” deitutako morfema askeen bitartez adierazten dira. Morfema gramatikal hauek euskarazko postposizioak bezalatsukoak dira, izenaren ondoren kokatzen baitira.

Etsenpluekin argitze aldera, hauexek euskarazko kasuen baliokideak izango liratekeenak¹:

が [ga]: subjektua, iragangaitza nahiz iragankorra, japonierak bereizten ez dituelako. Nominatiboa edo NOR/NORK.

男が学生です [otoko ga gakuśei deśu]: gizona_ ikaslea da.

男が買う [otoko ga kau]: gizonak erosten du.

を [o]: osagarria zuzena. Akusatiboa edo NOR.

本を買う [hon o kau]: liburua_ erosten du.

に [ni]: zehar objektua. Datiboa edo NORI.

女に本を上げる [onna ni hon o ageɾu]: emakumeari liburua ematen dio

Leku-denborazko postposizioak²:

で [de] edo に [ni]: Inesibo-lokatiboa edo NON.

東京で働く [tōkjō de hataɾaku]: Tokion lan egiten du.

東京に住んでいる [tōkjō ni śunde iɾu]: Tokion bizi da.

へ [e]: Adlatiboa edo NORA.

東京へ行く [tōkjō e iku]: Tokiora doa.

まで [made]: Muga adlatiboa edo NORAINO.

東京まで行く [tōkjō made iku]: Tokioraino doa.

から [kaɾa]: Ablatiboa edo NONDIK.

東京から来る [tōkjō kaɾa kuɾu]: Tokiotik dator.

Bestelako postposizioak³:

と [to]: Soziatiboa edo NOREKIN.

女と来る [onna to kuɾu]: emakumearekin dator.

で [de]: Instrumentala edo ZEREZ.

車で行く [kuɾuma de iku]: autoz doa.

Izenlagunak⁴:

の [no]: Genitiboa (jabego genitiboa nahiz leku genitiboa) edo NOREN/NONGOA.

東京の男 [tōkjō no otoko]: Tokioko gizona.

男の車 [otoko no kuɾuma]: gizonaren autoa.

Partikula hauek guztiak unitate prosodiko independentetzat jotzen dira eta hortaz ez dira izenekin bat egiten. Nahiz eta euskarak bi motak eduki, postposizio uztartuak (deklinabide atzizkiak) eta postposizio askeak⁵, japonierak soilik postposizio askeak bide dauzka.

Baina nola jakin dezakegu partikulak benetan morfema askeak diren? Horretarako ortografia kontuetara jo beharko dugu berriro. Japonieraz idaztean hitzen arteko hutsunerik egon ez arren (ikus goiko esaldiak), hiru alfabetoren erabilerak morfemen bereiztea errazten du: lexemak (aditzenak, izenenak, adjektiboenak zein adberbioenak) eskuarki kanjiz (edo katakanaz arestiko maileguak badira) idazten dira eta partikulak, ordea, hiraganaz. Txineraren antzera, karaktere txinatarrez idazten direnak morfemak dira, eta ez hitzak berez. Orduan, non kokatu hitzen arteko muga? Esan liteke txineraz morfema guztiak bere kabuz hitzak⁶ direla, hizkuntza erabat analitikoa dela jakinda. Dena den, horrek ez digu balio, txineraz lexemak eta morfema gramatikalak ere ondo bereizten ez direlako⁷.

Beraz horrekin ez da nahikoa; lehenago ikusi dugun moduan, flexio morfemak ere hiraganaz idazten dira, nahiz eta morfema uztartutzat jotzen diren. Morfema gramatikalak, uztartuak (flexio hizkiak) nahiz askeak (partikulak), hiragana letretan idazten dira.

Ikuspuntu morfofonologikotik, japonieraz partikulek eta izenkiek⁸ ez diote elkarri eragiten, ez diote elkarri aldaketarik sortarazten, ondo bereizita ahoskatzen baitira, eta beraz ez dira inongo modutan uztartzen edo elkartzen. Alderdi guztietatik elementu independenteek bezala jokatzen dute, gaztelaniazko preposizioak bezala.

Partikulek ez dute murriztapen fonologikoek baldintzatutako alomorforik eta oro har ez dute aldakortasunik erakusten. Partikulei berdin zaie testuinguru fonetikoa edota zein hitz mota dator haien aurrean, beti forma berbera dute, eta horrek morfema askeak direlako froga bat ematen digu.

Izan ere, bestelako egonguneetan ere bere horretan ager daitezke (aditzen ondoren, esaldiaren bukaeran…).

Bestalde, japonierazko izenkiek ez dute numerorik edo genero gramatikalarik erakusten, ezta artikulurik (zehaztua edo zehaztugabea) ere. Gauzak horrela, lasai esan genezake izen morfologia analitikoa dela, zeren eta izenak soilik lexemez osatuta baitaude eta ez baitute flexio hizkirik onartzen⁹.

Izen flexiorik ez dagoenez (ez numerorik, ez generorik, ez kasurik edo bestelako deklinabiderik), beste prozesu morfologiko batzuetan jarri dezakegu arreta: eratorpena eta hitz-elkarketa.

Hitz-elkarketa oso emankorra da japonieraz, eta txinera zaharretik mailegatutako morfema asko emankorrak dira gaur egun ere. Baina arlo honetan batez ere nabarmendu nahi genuke bai gertatzen direla morfemen arteko prozesu fonologikoak, zeinek hitz bakarra osatzen dutenaren zantzuak ematen dizkiguten.

Adibidez, japonieraz rendaku¹⁰ deitu ohi den aldaketa fonetikoak bigarren lexemaren hasierako kontsonantea ahostun bilakatzen du:

尼 [ama]: moja + 寺 [teɾa]: tenplua = 尼 寺 [amadeɾa]: (mojen) komentua, lekaimetxea.

手 [te]: eskua + 紙 [kami]: papera = 手 紙 [tegami]: gutuna.

Izenlagunez baliatzen diren hitz elkartuak ere badira¹¹:

男の子 [otoko no ko]: “gizonezko umea”, mutikoa.

女の子 [onna no ko]: “emakumezko umea”, neskatoa.

Kasu horretan, euskaraz eta ingelesez gertatzen den bezala, nahiz eta morfema askeak egon, hitz bakarra osatzen dute. Euskarazko justaposiziozko hitz elkartuen baliokideak izango lirateke horiek (etxekoandre, kasu).

Nolanahi ere, ohartu hitz elkartu horiek beste era batean ere badaudela, txinera zaharretik mailegatutako hitz-elkarketetan, fonetikoki egokituta ere:

男子 [danʃi]¹²: mutikoa.

女子 [ʒoʃi]: neskatoa.

Eratorpena afixazioaren bidez egiten da japonieraz (hori aditz flexioarekin komunean duela), baina sarritan hitz-elkarketaren mugan kokatzen da¹³. Zenbateraino bi morfemaren elkarketa hitz-elkarketa den eta zenbateraino eratorpena ez da jakiteko erraza japonieraz, zeren eta morfema aske gisa agertzen diren zenbait lexema beste lexema bati eranstean balio gramatikala hartzen baitute¹⁴. Esate baterako:

旅 [tabi]: bidaia + 人 [hito]: pertsona= 旅人 [tabibito]: bidaiaria.

Honetan euskaraz eratorpen atzizki baten bidez sortzen da hitz berria (-ari), eta badirudi japonierazkoan hito (-bito) morfemak ez duela “pertsona” berez esan nahi, baizik eta “egilea” (balio gramatikala).

Beste batzuetan, aitzitik, garbi ikusten da eratorpen hizkia dela¹⁵:

高い [takai]: altua (adjektiboa) + さ [śa]: -era (eratorpen hizkia) = 高さ [takaśa]: altuera (izena).

Bi prozesu morfologikoren mugan dagoen beste fenomeno aipagarri bat pluralena da.

Egia da gorago esan dugula japonierazko izenek numerorik ez dutela, eta antza denez benetako flexiorik ez duten arren, hitz-elkarketatik oso hurbil dagoen prozesu morfologiko batek plural moduko izenak sortzen ditu. Morfema gramatikal batzuk (-tachi, -ra, -domo…)¹⁶ zenbait izeni erants dakizkie pluralak egiteko:

男 [otoko]: gizona + 達 [tatʃi]: pluralgilea = 男達 [otokotatʃi]: gizonak.

Horrelako hitz elkartuek “pertsona bat eta beste batzuk” edo esan nahi dezakete, nonbait.

Baina ez da prozesu bakarra; lexemaren errepikapena dela medio pluraleko kutsua duten hitz gutxi batzuk sor daitezke¹⁷:

山 [jama]: mendia + 山 [jama]: mendia = 山々 [jamajama]: mendiak

人 [hito]: pertsona + 人 [hito]: pertsona = 人々 [hitobito]: pertsonak

Errepikapen mota horrek “izen horren multzoa” edo adieraz dezake.

Laburbilduz, ikusi dugun bezala, izen morfologian hain isolatzailea ez dena ere bada, hitz-elkarketan, eratorpenean edota sasi-plural horietan morfologia sintetikoago baten isla ikus daitekeelako, oro har izenena morfologia analitikoa izanda ere. Hasiera-hasieratik morfologia motak definitu ditugun harira, garbiro erakutsi dugu erabat sintetikoak edo erabat analitikoak diren morfologiak ezin ditugula japonieran aurkitu.

Ildo beretik, askotan azaldu zaigu alderdi batetik japoniera euskara baino sintetikoagoa izatea eta bestetik euskara baino analitikoagoa. Oraino ekarri ez dugun beste adibide bat esaldi edo perpaus mailako egituretan gauzatzen da, non japonierazko partikulak ere erabiltzen diren: flexioa aditz aspektuan euskarazkoa baino konplexuagoa izanda ere, perpaus mailan partikulez (morfema gramatikal askez) baliatzen denez, euskararen antzera gertatzen zaigu¹⁸:

行くから [iku kaɾa]: doanez, doalako, baitoa.

行くのに [iku no ni]: doan arren, nahiz eta joan, badoa ere.

行くか？ [iku ka]: doa, ote?, al doa?, doa, ala?, doea? (ekialdeko euskaraz)

Euskarak horietako egitura batzuetan perifrasiak darabiltza edo jatorriz perifrasiak zirenak (nahiz eta ; ba- ere ; bait- < bai eta ; -(e)nez < -en legez ; ote ; ala ; al ). Japoniera sistema sintetikoago baterako bidean ei dago, oraindik euskararena baino morfologiaren garapenaren lehenagoko fase batean dagoela.

Oharrak:

Erreferentzia bibliografiak

Chino, N. (1991), All about particles: A handbook of Japanese function words. Tokyo: Kodansha.

Hadamitzky, W. & Spahn, M. (1981), Kanji & Kana. Tokyo: Tuttle.

Makino, S. & Tsutsui, M. (1986), A dictionary of basic Japanese grammar. Tokyo: Japan Times.

Shibatani, M. (1990), The languages of Japan. Cambridge: Cambridge University Press.

Tanimori, M. (1994), Handbook of Japanese grammar. Tokyo: Tuttle.