Euskararen lorratzak toponimian [I] | [II] | [III]

Aurreko bi artikuluetan ikusi dugu nola euskaratik azaldu daitezkeen toponimoak Pirinioetako alde bietan agertzen diren. Gaurko Euskal Herritik ekialderago, Aragoiko Jacetania, Cinco Villas, La Hoya de Huesca, Alto Gallego, Sobrarbe eta Ribagorza, Lleidako Pallars eta Val d’Aran eta Gaskoniako Biarno, Bigorra, Comminges, Couserans, Landak eta Armagnac eskualde horietan guztietan (baita Andorran ere) garbiro euskaldunak diren leku izenak oparo topatu ditugu: Artieda, Lorbés, Biscarrués, Belarra, Javierre, Lasquarri, Arestui, Esterri, Unarre, Arties, Bixessarri, Juberri, Biscarri, Arthez, Aspe, Laruntz, Lescar, Lescun, Lurbe, Ibos, Bidossa, Biscòs, Arbas, Lorp, Biscarrosse eta abar.

Artikuluetan zerrendatutako toponimo horietako batzuk okerrak izan daitezke, eta kanpoan utzi dira erabat garbiak ez diren asko, euskara modernoaren ikuspegitik ulergaitzak ditugunak. Helburua izan da betiere begirada batez euskal kutsuko toponimoen hedapena erakustea.
Oraindik, ordea, ez dugu ikuspegi osoa izan. Hona hemen:

 

Toponimoak ez dira ezerezetik sortzen; herriak asmatzen ditu, eta herri horrek bere hizkuntza erabiliz sortzen ditu, guztiek ulertu ditzaketen izenak. Herri horrek hizkuntza galtzen badu, seguruenez poliki-poliki ulergaitz dituzten toponimo horiek eraldatuz edo, are gehiago, hizkuntza berrian sortutakoekin ordezkatuz joango da. Horixe da gertatu dena; hemen erakutsitakoak lehenengo aldiz ahoskatu zirenean bertako herriak bazekien euskaraz edo euskaratik oso hurbil dagoen hizkuntza batez. Euskal hizkuntza hori ordezkatua izan ahala, euskal toponimoak ere galdu dira (adibidez, gaurko Auch, duela 2000 urte Elimberrum/Elimberris zen).

Egia da, hori bai, mapan ikusgai dauden toponimo askok (gehienek, nonbait), euskarazkoak izan arren, ez dutela Euskal Herrikoak ematen. Hizkuntza erromantzeen iragazkitik pasa direnez, euskarak ez dituen aldaketa fonetikoak pairatu dituzte. Horretaz gain, hasteko lurralde horietan ez omen zuten abiapuntu berbera, hau da, Erdi Aroan eratu zen “Euskara Batu Zaharra” eredu daukagu guk Euskal Herrian (eta bizirik dauden euskalki guztiak hortik datoz), baina zenbat eta toponimo zaharragoa, orduan eta “euskara” horretatik urrunago.

Hala ere, leku izen batzuek Euskal Herrian euren baliokidea ez badute ere, Pirinioetako beste aldean bai; edonork erraz ikusi dezake alde bietako toponimoek asko dutela komunean. Are gehiago, horietako zenbait ez dira batere ohikoak Euskal Herrian, eta behin eta berriro errepikatzen dira bi artikulu hauetan aztertu dugun eremu zabalean.

Nolabait esateko, Pirinioetako alde bien etenik gabeko hartu-emanen testigantza ematen digu toponimoen errepikapenak.

Kasu askotan, toponimoak osorik edo kasik berdinak dira, multzo hauetan erakusten dugun bezala:

Alos – Alós – Alerre
Arthez (x3) – Artiés – Artix
Asque – Asques
Escos – Escout – Escart – Escuain – Escource
Eysus/Aisus – Aísa – Aínsa
Aydious – Aydie – Ayerbe
Aspe – Aspet – Aspin – Asasp – Espas
Aston – Astún
Esparros (x2)
Arros (x2)
Arbas – Arbéost – Arbués
Berdoues – Berdún
Bidos – Vidouze – Biaudos
Biscarrosse – Biscarrués – Biscarri – Biscarbó
Estos – Esterri (x2) – Asté/Aster/Ester
Izourt – Issor – Isuerre – Isavarre
Javierre (x5) – Jabierre
Garos – Garòs – Gariès – Garein – Garrey
Ger (x3) – Gerri
Larra – Larrés – Laruns
Lescar – Lasquarri
Lescun – Lescuns
Luz -Lustar
Lourdes – Lourde
Lorbés – Lorp – Lurbe
Ossun – Ozon – Ouzous – Ousse – Oust
Orus – Orús
Sorpe – Sarp – Cierp – Surba – Sore
Urdos – Urdués – Ourde – L’Ourdios – Ordesa

 

Bestalde, toponimoen osagaietan euskal morfema arrunt batzuk identifikatu ditzakegu, edo behinik behin horretan ahalegindu gaitezke. Pirinioetako leku izen hauetan guztietan (dela Gaskonian, dela Aragoien, Andorran edo Lleidan) osagai gutxi batzuk azaltzen dira:

ARA(N): Aragüés, Araguás,  Araós, Arans, Aravell, Bescaran, Arànser
ARTE (quercus ilex): Artieda, Arties, Arthez, Artix
ATE: Atiart, Athas
BAS(O): Basa, Arbéost, Arbas, Bazas
BERR(I): Javierregay, Javierrelatre, Jabierre, Javierre, Benavarri, Besiberri, Isavarre, Juberri
BERR(O)-: Berdún, Berrós, Berdoues
BID-: Bidos, Vidouze, Biaudos
BIS(E)-/BES(I)-: Bisagorri, Besiberri, Bixessarri
BIZK(AR): Biscarrués, Biscarbó, Biscarri, Bescaran, Viscos, Biscarrosse
ETXE: Echo, Javierregay, Javierrelatre, Jabierre, Javierre, Esterri, Asté
EZK(I) (tilia): Escuaín, Escart, Escos, Escource
GAR(I)-: Garós, Garos, Garein, Garrey, Gariès
GORR(I)/GURR(I): Gordués, Gordún, Bisagorri, Lasquarri, Loarre, Gurs, Lagor, Lescar, Escource
HAI(TZ): Aísa, Ayerbe, Aínsa, Astún, Escuaín, Escalarre, Escart, Asasp, Aspe, Assat, Asson, Aydie, Aydius, Escos, Escout, Estos, Eysus, Aspin, Asque, Esparros, Aspet, Aston, Escource, Asques, Espas
HAL(TZ) (alnus): Alastuey, Alerre, Aler, Alós, Asson, Ousse, Ossun, Ouzous, Ozon, Alos, Alzen, Auzat, Oust, Eauze
HAREITZ (quercus): Arestui, Arx
HARR(I): Arbués, Unarre, Llastarri, Arros, Lescar, Arbéost, Lustar, Arbas, Erp, Arx
HERR(I): Isuerre, Alerre, Aler, Benavarri, Esterri, Gerri, Unarre, Ger, Asté, Erp
IB(AI)-: Ibón, Ibos, Oô
IZ-: Isuerre, Isavarre, Issor, Izourt
LARRE: Belarra, Larrés, Escalarre, Laruns, Larra
LATS: Lasaosa, Lasquarri, Llastarri, Lagor, Lescar, Lescun, Lescuns
LOHI: Lustar, Luz
LUR: Lorbés, Lourdios, Lurbe, Lourdes, Lourde, Lorp
NABAR: Navardún, Benavarri, Narp
OIHA(N): Oza, Lasaosa, Osán, Jouers
SAR-: Bixessarri, Sarp, Cierp
SOR-: Sorpe, Surba, Sore
UR-: Orús, Urau, Orus, Urgosse
URD-/ORD-: Urdués, Ordesa, Lourdios, Urdos, Ourde
URK(I) (betula): Orcun, Orx

 

Euskararen eremu zaharra

Argi dago datuok ikusita beherala aldarrikatu litekeela toponimoak hedatzen diren lurralde guztietan garai batean euskaraz egiten zela. Baina benetako galdera hauxe da:

“Zer dela eta euskal toponimoak lurralde horietan eta ez besteetan? Noizkoak ote dira?”

Horri erantzuteko historiari eutsi beharko diogu, betidanik hizkuntza eta botere politikoa lotuta egon baitira. Hori dela eta, euskararen hedapen zabal hori ulertzeko historikoki han bizi izan ziren herrien eta euren antolaketa politikoaren inguruan aritu behar dugu.

Erkatu ditzagun, esaterako, beheko irudian agertzen diren bi mapak. Batean, euskal toponimoen gutxi gorabeherako mugak daude ikusgai; bestean, 9. mendeko egoera politikoa Pirinioaldean, Wasconia Dukerria (independentea 9. mende bukaeratik aurrera) iparraldean, eta herri nafarraren menpeko lurraldea hegoaldean (9. mende erditik independentea).
Bistan da ikaragarri antzekoak direla.

 

 

Berriro ere Pirinioetako alde biak banan-banan aztertzen baditugu (ohartu Pirinioak herri horren bizkarrezurra zirela), denboran atzeruntz, erromatar garaietara joko dugu.

 

Akitania, Novempopulania eta Wasconia

Erromatarrak lehenengoz Pirinioetako iparraldera heldu zirenean (k.a. 1 mendean), Garona ibaiaren eta itsasoaren arteko lurraldeari Akitania deitu zioten. Iturri garaikideen arabera akitaniarrak oso bestelakoak ziren galiarren aldean, keltiarrak ez baitziren. Pirinioetako beste aldekoen antza omen zeukaten, itxuran, ohituretan eta hizkuntzan.

Hala eta guztiz ere, k.o. 1 mendean, erromatarrek Akitania probintzia txikiegitzat jota, Garona ibaitik haratagoko herri galiarren lurraldeak ere erantsi zizkioten, banaketa administratibo askoz handiago bat lortuz (egungo Frantziako Nouvelle-Aquitaine-ren antzera).

Herri akitaniarrek ez zuten egoera berria onartu, eta 3. mende hasieran euren aldarrikapenei kasu egitea lortu zutela, Inperio Erromatarreko probintzia berria osatu zen: Novempopulania.
Hartan jatorrizko tribu akitaniarrek izan zuten berezko lurraldea (9 tribu/herri hasieran, 12 geroago). Gertaera honen berri ematen digu Hazparnen dagoen grabatutako harriak.

Jakin badakigu hizkuntza akitaniarra euskararen ahaide hurbila zela, garai hartako inskripzioek euskal itxurako hitz asko (gehienak pertsona izenak) gorde baitituzte, eta hortaz, suposatu beharko genuke Novempopulania (osoa) lurralde euskalduna izan zela.

5. mendeko Inperio Erromatarraren erorialdia eta gero, Novempopulaniak entitate politiko eta administratibo gisa jarraitu zuen, baina handik lasterrera Wasconia izen germanikoarekin ezaguna egin zen.  Lurraldetasuna mantenduta ere, izen berria jabe berrien eskutik etorri omen zitzaion, zeren eta Erresuma Frankoaren menpe jausi baitzen 7. mendean.

5. eta 7. mende arteko aroan seguruenez Pirinioetako bi aldeetako herrien bat egitea gauzatu zen, edo behintzat elkarrenganako hurbilketa eta nolabaiteko homogeneizazioa. Garai hartan euskara sendotu eta bizkortu zen (“Euskara Batu Zaharraren” sorrera).

8. mende hondarreko konkista musulmanarekin batera, Inperio Frankoak aukera hartu zuen, eta Pirinioetatik hegoalderuntz zabaldu zuen bere agintea  (Marka Hispanikoa).

Edonola ere, 9. mendetik 11. mendera arte berriro Pirinioetako estatuek botere independente moduan berrezarri zituzten elkarrenganako harremanak.

 

 

Baskoiak, Nafarroa eta Pirinioetako Konderriak

Hegoaldean, aldiz, herri baskoiaren lurraldea zegoen Erromatar Garaietan. Haiek gaurko Nafarroan (Gipuzkoako alderdi bat barne) eta Aragoien zeuden kokatuta. Ez gara oraingo honetan baskoien hizkuntzaren lekukotasunez arituko, baina bada zer esan eta zer erakutsi beste artikulu baterako (Ascoliko brontzeko Segiako pertsona izenak, Lergako inskripzioa, Zidakosen aurkitutakoa…). Kontua da, beraz, baskoien hizkuntza aitzin-euskara zela eta horren froga ematen digute inskripzio bakanek (Biurno, Enneges, Agirnes, Arbiscar, Ummesahar, Abisunhari, Sesenco…).

8. mende hasierarako Vasconia (baskoien/euskaldunen lurraldearen latinezko izena) izan zena Ravennako agirian Spanoguasconia izenpean agertzen zaigu, hau da, “Iberiar penintsulako Baskonia”, harrezkero Novempopulania ohiak Wasconia (Guasconia > Gaskonia) izena bereganatuta zeukalako.

Handik gutxira, lehenengo estatu independenteak azaltzen hasi ziren, Nafarroako (Iruñeako) Erresuma 9. mendean eratu zela. Era berean, Pirinioetako hegoaldeko isurialdi osoan Inperio Frankotik bananduz joan ziren konderriak ere topatzen ditugu. Konderri horien guztien lehenengo agintariak baskoiak/euskaldunak izan omen ziren, kroniken arabera.

Zalantza gutxi dago euskaldunak zirela Erdi Aroko Pirinioetako erresumetan: Nafarroan ez ezik, Jaka (Aragoi), Sobrarbe, Ribagorza eta Pallars konderrietan ere:

Sobrarbe-n Garzia, Enneguiz eta Enneco Ariesta aipatzen dira.
Ribagorza-n Raymond Bigorrakoa, Isarn eta Tota nobleak.
Pallars-en Isarn, Lope (eus. Otsoa) eta Raymond baskoia ere.
Urgell-en eta Cerdanya-n Aznar Galindez baskoia izan zen kondea.

Honen harira, Pirinioetako Aragoien eta Lleidan ditugun toponimo askok modernoagoak dirudite, ez erromatar garaikoak (Gaskoniakoek bezala); Errekonkista garaikoak izan litezke horietako batzuk, guretzat nahiko gardenak direnak (Javierre ezin da Antzinatekoa izan, adibidez). Hain zuzen ere, Erdi Aroan Nafarroako mugak zeharo zabaldu ziren norabide guztietan, baina batez ere sasi-independenteak izan ziren Pirinioetako konderri horiek bere babespean jausi ziren, segur aski euskalduntze berri bat bultzatuz (nahiz eta erromatar garaian dagoeneko lurralde baskoiak izan).

 

Auzo-hizkuntzak

Artikulu honetan ez da lekurik kontu honetan orain sakontzeko, baina aztergai izan ditugun lurralde horietan beste hizkuntzak badira, euskararen auzokide hurbilak direnak. Zentzu horretan, euskarak, gaskoierak eta aragoierak ezaugarri komunak agertzen dituzte, partekatutako sustraietara garamatzatenak.

Horien artean, fonetika eta lexikoa ditugu gehienbat.

Fonetika arloan aldaketa komun batzuez hitz egin dezakegu. Kasurako, gaskoieraz (euskaraz bezala) bokalarteko -n- desagertzen zen (koroa, katea, harea, balea…); bokal arteko -l- gaskoieraz (eta aragoierazko zenbait hitzetan) -r- bihurtzen zen (padera, txistera, kapera). Eremu osoan hasierako r- hotsa saihestu da, euskaraz, gaskoieraz eta aragoieraz, bokal bat aurretik erantsiz (arrosa, arraio, errota…). Gaskoieraz, baina batez ere biarnesez, eta aragoieraz bokal arteko herskari ahoskabeak (-t-, -p-, -k-) mantendu dira (arag. cerrato, capeza) euskaraz bezala, eta ez dira, inguruko hizkuntza erromantze guztietan bezala, ahostundu (-d-, -b-, -g-). Horietatik kanpo, gaskoierak eta euskarak latineko f-ren kontrako jarrera partekatzen dituzte (hèsta-besta, hlor-lore, horça-bortxa…).

Lexikoari dagokionez, gaskoieran eta aragoieran euskal jatorriko oso hitz gutxi aurkitu daitezkeen arren  (baina badira, lurte, barta, edo sarri bezala, adibidez), batez ere lexiko erromantze komuna badute hizkuntza hirurek (hala nola, polita, borda, solairua, karrika, garraioa, pitxerra…).