Hizkuntzak: [EUS] | [ENG]
Atalak: Haritza… (I) | …eta Iñhazia (II)

Finlandiatik Euskal Herrira, zeruari begira

Lehenago tintontzian utzi dugu finlandiarren jainko nagusiari lerro batzuk eskaintzea.
Ukko izeneko jainkoak Finlandiako mitologian zerua, eguraldia, uzta eta trumoia-tximista menperatzen zituen, eta horren isla utzi du hizkuntzan.
Suomieraz ukkonen esaten zaio trumoiari eta ukonvaaja (Ukkoren ziria) edo ukonnuoli (Ukkoren gezia) tximistari. Thor-i bezala, Ukkori ere mailua (Ukonvasara) edo aizkora (Ukonkirves) eramatea egozten zaio, zeinarekin tximistak sortzen dituen. Bere zuhaitz sakratua, ordea, otsalizarra (rowan ingelesez) da.

Suomierak jainkoa adierazteko daukan beste hitza erro iraniar batetik dator.
Jumala hitzak Jaungoikoari egiten dio erreferentzia, goian bizi den pertsonaia abstraktuari, baita jainko kristauari ere. Dirudienez, *dyû-man batetik eratorri zitekeen, “distiratsu” esan nahi duen *dyeu– indoeuroparraren forma iraniar bat. Ziurtasun handiz, bere lehenengo adiera “zerua” izango zen, eta horri dagokio bukaeran dugun –la, suomieraz normalean leku-izenetan agertzen den atzizkia. Beraz, “zerua” = “jaungoikoa” identifikazioa geroagokoa izango zen.
Hau bada ere, zerua eta jainkoa hitzak estuki lotuta daude hizkuntza indoeuroparretan, beherago azalduko dugunez.

 

Zerutik dator harria, nondikan berriz argia

Eman diezaiegun, azken atal luze honetan, begirada bat tximista esateko euskal aldaerei. Baita tximistargia eta trumoia ere, ahal den heinean, hiru kontzeptuak lotuta egon direlako. Izan ere, hizkuntza guztietan ez dira hirurak ondo bereizten, ezta euskal hizkera guztietan ere.

Hasteko, badaezpada ere, argitu ditzagun kontzeptuak:
Tximista (1. mapan) zerutik jausten den argindarrari deitzen diogu.
Tximistargia (2. mapan) ekaitza dakarrenean hodeien artean ikusten dugun argiari.
Trumoia (3. mapan) tximistak jotzean eragiten duen hotsari, noski.

Euskal Herriko Atlas Etnolinguistikotik ateratako mapa hauei esker, hizkeraz hizkera erabiltzen diren hitzak ezagutzeko aukera izango dugu.
Mapetan ikusgai dauden erro guztiak ez ditut iruzkinduko, baina adierazpide nagusietan bai ipiniko dugu arreta.

Erdialde oso zabal batean tximista/ximista/zimista gailendu da, hitz fonosinbolikoa, hau da, gertaerak eragiten duen hotsetik eratorrita, onomatopeikoa, nonbait. Jatorriari helduta, aldaera zahar batek ematen digu askatzeko gakoa, xist-mist, xirimiri eta antzekoen eredura eratuta dago eta, erreduplikazio partziala gehi m– aurrizkia bigarren osagaian, betiere txistukariaren eta sudurkariaren arteko jolas fonikoarekin. Xirimiria, euri mehea, ziri hitzarekin erlazionatuta egon daitekeen bezala, txistmista txistu/ziztu hitzarekin ere, holako soinu bat iradokitzen baitu.

Bigarren talde batean Mendebaldean nahiko hedatuta dagoen oñestarri eta enparauak ditugu. Honetan denetarik dagoen arren, hiru multzotan sailkatuko nituzke aldaerak:

1. inixitu/oñesitu/oñisitu hegosartaldean; inestu/irestu/oñestu han-hemen mendebaldeko erdialdean; iñhazi Zuberoan.
2. oñazkar/oñestarri Mendebaldeko sortaldean eta Erdialdeko sartaldean eta sortaldean
3. iñazture/oinaztura Nafarroako ertz bietan (haien artean dagoen airegaixto berrikuntza modernoagoa izango litzateke)

Ikusten dugunez, hitz hasieran ere aldakortasun handia dago: oin-|oñ-/iñ-|in-. Honetaz eta hartaz arduratuko gara beste mapa bat arakatu ondoren.

Beste alderdi batera joz, Lapurdi eta Behe-Nafarroako hizkera askotan ortzi edo ortzantz (<*ortz-+azantz, ‘zeruko hotsa’) azaltzen zaizkigu. Trumoi hitzari buruzko mapan agerian dagoen bezala, Ipar Euskal Herriko eskualde gehienetan ez dute tximista eta trumoia esateko molde desberdinik. Dena den, ezaguna dugu erroa eta kontuan hartu beharko dugu geroago.
Gauza bera gertatzen da Amikuze eta Zuberoako zati batean, non dünda (< durunda) esaten duten, trumoiari lotutako hitza, beharbada fonosinbolikoa.

Azkenik, mapa honetan oso lekukotasun bakanak baditugu ere, eta gainera lau izkinatan barreiatuta, hitz elkartu garrantzitsua dugu hurrengo hau. Behe-Nafarroako ihurtzuri, Zuberoako ihurzi (<ihurziri), Aturrialdeko ihurtziri eta iurtzurio kostatarra bat eta bera dira, *ihurzuri/*ihurziri batetik eratorriak. Horietaz gain, Bizkaiko iparmendebaldeko yusturi ere hortik datorkigu, bere bilakaera fonetikoa zailago dirudien arren. Azalpena mapen ostean.

Tximista hitzak honetan eremu are zabalago bat menderatzen du, seguru aski kontzeptu lausoagoa delako; leku askotan ez dira tximista eta tximistargia bereizten, egia esan.

Aurrekoan geneukan bigarren taldea ere berriro agertzen zaigu, baina kasu honetan bi multzo bakarrik:

1. iñhazi Zuberoa osoan; inixitu/oñesitu antzeko eremu batean (hala ere, Orozkon kontzeptu biak bereizten dira); oñestu/irestu/iyestu/iñestu/iñastu aurrekoan oñestarri geneukan eremu txikiago batean.
2. iñezture/oinaztura/iñiztura Nafarroan, aurrekoan baino hedatuago.

Bestalde, Bizkaiko iparmendebaldean hitz berbera darabilte kontzeptu bietarako: yusturi/busturi.

Honetan zalantza gutxi dago trumoi/turmoi/truboi maileguak nagusitasuna daukala, batez ere Mendebaldean eta Erdialdean, baina Nafarroan ere badago.

Ipar Euskal Herrian, aldiz, aniztasuna da nagusi. Hala ere, hitz gehienak 3 multzotan banatu daitezke.

Batetik, *orz– erroko aldaerak Nafarroaraino hedatzen dira: ortzi/ortzantz/ortots/ostots.

Bestetik, ihurtzuri/ihurtziri/ihurzii aldaerek tximistarekin lotzen digute trumoia. Hegoaldeko bazterretako justuri/justui/jostai ere horiekin bat datoz.

Amikuzen berriro dünda dugu, “tximista” esateko ere erabilia, gorago adierazi bezala.

 

Hiru mapak aztertuta, hitzen eta kontzeptuen jatorriaren inguruko proposamen batzuk egiteko moduan gaude.
Lehenengo ideia gisa aipatu daiteke 3 kontzeptuetan hitz berberak behin eta berriro errepikatzen direla, batzuetan hizkera berberetan ez badira ere.
Hemen ikusten da argiro [1: tximista, 2: tximistargi, 3: trumoi]

1 eta 2: tximist(a), *in-haz-(i)-(tu), (*in-haz-Karr(i)), (*in-haz-tura)
1 eta 3: *orz-, truboi/trumoi, dünda
1, 2 eta 3: *ihorziri/*ihorzuri

Azken hau zaharrena izan liteke, 3 kontzeptuak adierazteko erabilia izan baita, bere aldaerak euskalki guztietan hedatuta.

Goazen orain pausoz pauso ikusten nola euskal ondarezko 2 erro nagusi (eta erro indoeuropar bat) dauden aldaeren azpian.

 

*in- < egun-?

Has gaitezen aldaera gehienetan agertzen zaigun morfema honekin, nahiz eta ilunena eta eztabaidagarriena izan. Lehenengo maparen azpian zerrendatu ditudan 3 multzoek *in-haz- dute oinarrian.

1. *in-haz-(i)-(tu)
2. *in-haz-tura
3. *in-haz-Karr(i)

Norbaitek esan lezake gezi hitza egon litekeela elkartu hauetan, semantikoki nolabaiteko zentzua baitauka (eta beste hizkuntzatan paraleloak badira). Ez da, hala ere, fonetikoki zilegia, /g/ ezin delako /n/ ostean desagertu arrastorik gabe. Aldaera batzuetan -e-dun formak baldin baditugu, RUI erregelaren ondorioa dira: *inhaz- > *inez- > iñestu

Besteetan, bokalen asimilazio progresiboa dela eta, -e- hori -i- bilakatu da:

*inhaz- > *inez- > *iniz- > inixitu

Horretaz gain, bitxia bada ere, badirudi *haz- aditz erroa dagoela aldaera horietan. Horren froga dugu atzizkiei begiratzen badiegu, aditzei eransten zaizkienetakoak baitira.
Gehienbat partizipio moduko formak ditugu Euskal Herri osoan zehar; partizipio (edo forma burutu) zaharra -i, partizipio latindar berria -tu, eta forma pleonastikoa -i-tu.

*in-haz-i > iñhazi
*in-haz-tu > iñestu
*in-haz-i-tu > inixitu

Partizipio pleonastikoa proposatu da beste aditz batzuetarako ere, adibidez, (h)aritu eta Mendebaldeko euskalkian hain ohikoak diren hotzitu, beltzitu, hutsitu eta abar.

Are argiago, apika, -tura atzizkiaren erabilera dugu, aditzen ekintza edo ondorioa adierazten duten atzizkietariko bat: aztura, belztura, deitura, egitura, haustura, lotura, nahastura, ohitura…

*in-haz-tura > iñazture, iñiztura

Aurrera jarraitu aurretik, erro nagusiaren polimorfismoari eutsi behar diogu. Zer dela eta oin-|oñ-/iñ-|in-?

Esan dezagun lehenik sabaikaritzea yod-aren kontua dela, aldakortasuna murrizteko:

*oin– > *o(i)ñ- > oiñ– (oiñaztar), oñ– (oñesitu, oñisitu, oñestarri, oñazkar, oñestu, oñastu, oñazture), oin– (oinaztura)
*in– > *iñ– > iñ– (iñestu, iñastu, iñazture, iñeztura, iñiztura, iñhazi), in– (inixitu)

Beste bi aldaeratan urrats bat haratagoa joan da:
*inhV– > *inV– > *iñV– > iyV– (iyestu)
*inhV– > *inV– > irV– (irestu)

Hala eta guztiz ere, horrek ez du azaltzen *oin-/*in– txandakatzea. Zenbaitek *in– errotzat jo nahi izan dute, baina hasierako o– horri irtenbide bat ematea zail baino zailago izango genuke orduan. Analogiak zerikusia izan zezakeen *oin-dun formak eratzean, baina kontua ez dago batere garbi (oinaze, oin hitzen eragina ote? Benetan zentzua dauka?).

Hemen proposatu nahi dut balitekeela *egu(n)– erroa dagoela forma horietan guztietan.

egun– > *eun– > oin– > (oiñ-) > (iñ-) > in–

Aitortu behar da erro honen bilakaera fonetiko hori ez dela, antza, beste inongo hitzetan gauzatu, ugari baititugu bere eratorriak: eguzki, eguraldi, egurats, eguberri, ekaitz (<*eg(u)-+gaitz), ekhi (*eg(u)-+ -gi), ekain (*eg(u)- + gain). Gainera, ezagutzen ditugun gehienetan ematen du *egu– dela morfema, ez egu-n.

Horretaz gain, eu > oi bilakaera ez da ezinezkoa. Euskaraz arraroa bada ere, beste hizkuntzatan historikoki ohikoa izan da, alemanieraz esaterako. Bokalen tasunak trukatzen dira, zehazki euren posizioa ahoan; e aitzinekoa eta erdi-itxia, u atzekoa eta itxia -> o atzekoa eta erdi-itxia, i aitzinekoa eta itxia.

Bestalde, egun– > *eun– > *in– horrela gauzatu bada, askoz zailagoa iruditzen zaigu. Jatorrizkoa iñ– izatekotan (iñ- Zuberoan, non bustidura ahula dagoen, Orozkon inixitu, bustidura oso ahula ere bai), orduan *oin– > *oiñ– > *iñ– egiantzekoagoa da.

Mitxelenak, gaiari eskainitako paragrafo batean (bere FHV lan mardulean, 547. orr.), horrela dio:

El nombre del 'relámpago' ('rayo') parece estar compuesto (materialmente, sin entrar en la identificación de los segmentos) de algo así como oin + az(i) + -tu/-tura. El occidental irastu, apoyado por la variante suletina, prueba una reducción antigua de oi- a i-, ya que de otra forma tendríamos *or-, por 4, intr., a, ad. En Cigoitia, Alava, se documenta el top. Iñastuaga, de forma más típicamente vizcaína.

Hortaz, oin– > in– bilakaeraren alde egin zuen Mitxelenak, osagaien interpretazioan sartu gabe.

Beharbada, egun– > *in– bihurtu da hiztunek ulertzen ez dituzten morfemak azkarrago higatzen direlako. Dena den, oin-dun formak nonahi agertzen dira, mendebal muturretik (oñesitu) Nafarroako ekialderaino (oinaztura), Ipar Euskal Herrian salbu. Egia da bazterretan in-dunak ditugula, sartaldetik (iñestu, inixitu) Zuberoaraino (iñhazi), hegoaldeko mugatik pasatuz (irestu, iyestu, iñastu, iñazture, iñizture, iñezture), eta horrek esan lezake aldaera zaharragoa dela. Hori horrela, oin-dun formak analogiagatik sortuak balira, bere hedadura ikusita oso berrikuntza zaharra izango litzateke.

Haatik, baztertu ezin dugun aldaera bat OEH-k ematen digu. Uñhazi forma zuberotarra argi eta garbi *oinhazi-tik dator, eta gainera, bi adiera dauzka: tximista eta oinazea.

Oro har, proposamena ulertzeko bi lotura semantiko-etimologiko aurkeztu behar ditugu. Batetik, “eguna eta jainkoa”, eta bestetik “jainkoa eta zerua”.

Hizkuntza indoeuroparretan hiru esanahiak uztartzen dituen erroa, *dyeu-, jatorriz argiarekin lotuta dago, distiratu adierazten baitzuen. Handik dios (jainkoa) eta día (eguna) eratorri dira. Erro berberetik garatu ziren mitologia greziar, erromatar eta germanikoen jainkoen izenak:

*dyeus > Zeus
*dyeus > Jus– + –piter (aita) > Juppiter (> gen. Jovis)
*deywos > *Tîwaz > Týr

Hain zuzen ere, bi eratorriak bat eginda, irlandera zaharrean día hitzak esanahi biak zeuzkan, ‘eguna’ eta ‘jainkoa’.

Harrigarriro, oso antzeko erro bat daukagu euskaraz, diz–diz > distira, baina seguruenez fonosinbolikoa da.

Bestalde, “zerua” eta “jainkoa” lotura gutxienez birritan erakutsi dugu gorago, erro indoeuropar berberari lotua ez bazen ere. Greziarren mitologiako Ouranos “zerua” (lekua) eta “(zeruaren) jainkoa” zen; halaber, finlandiarrek jaungoikoa esateko erabiltzen duten izena, Jumala, jatorriz “zerua” esan nahi zuen hitz iraniar batetik dator, *dyeu– errotik ere bai. Eta errepikakorra dirudien arren, suomierak zerua izen arrunt gisa daukan hitza, taivas, mailegu indoeuropar zuzena da, proto-baltiko-eslabieraren *deiwas (< proto-indoeuropera *deywos > deus latindarra eta *deywos > *tîwaz > Týr germaniarra).

Gehigarri gisa, euskaraz beste lotura interesgarri bat daukagu: egu-n eta egu-r, etimologikoki berdina ez bada ere, tximisten zuhaitzekiko (haritzekiko) erlazio europarra gogorarazten digu.

tximista <> haritza | egun <> egur

Antzinakoen ustetan, *Egu(n)-ren indarra, zeruko sua, zuhaitzak gorde zuen barruan, tximistak jo eta gero; hortik zuhaitzaren egurra erregai ona izatea. Honela azaltzen digute erlazioa ingelesez:

The association with oaks can be explained by the frequency with which tall trees are struck by lightning. This is reflected in two beliefs, one being that the Norse god Thor could strike enemies hiding under an oak tree, but not under the smaller beech; the other that oak trees contained a fire within them that lightning could release (or vice versa, that the lightning transferred fire into the tree that explained why wood was effective fuel).

Iturria: Encyclopedia of Indo-European Culture

Beraz, zilegi da pentsatzea *Egu(n) hitzak zeruaren jainkoa behinola izendatu zuela, beste hainbat hizkuntza-kulturatan jazo bezala (eguna = zerua = jainkoa).

Badira *in– errotik eratorritako ildo beretik doazen bestelako hitzak, hala nola, inatazi/inestazi (kazkabarra) edo inhar/inkar (txinparta), orobat txingar (< tx- + *in- + gar).

Aipamen berezia merezi dute *KaR (harri) morfema daramatenek, beste mito europar baten berri ematen baitigute. Holakoak dira oinaztarri, oñazkar eta enparauak.

Nahiko ezaguna den sinesmen baten arabera, tximistak lurra jotzen duenean bere “harria” lurperatuta gelditzen da, lurrean oso sakon, eta aste batzuen buruan, astiro, lurrazalera igotzen da. Hor, soloetan, topatu ditzakete “tximistarri” hauek baserritarrek, eta etxe baten gainean jarrita tximisten aurkako asegurua da. Aita Barandiaranek bere Euskal Mitologiaren Hiztegian (1972) mitoa jaso zuen, Europa osoan hedatuta.

Jakina benetako harriak zirela aurkitu zituztenak, hori bai, tradizioan tximistarri deitu zaie silexari edo suharriari. Lehena, Harri Aroko gizakiek zizelkatutako silexezko gezi-puntak jainkoen armatzat hartu zituztelako, eta bestea, txinpartak (“zeruko sua”) egiteko erabiltzen delako. Ingelesez erabiltzen duten hitzak (thunderstone) eta euskarazko tximistarri-k esanahi berbera daukate.

Suomieraz ere, aipatu ditugun ukonvaaja (Ukkoren ziria) eta ukonnuoli (Ukkoren gezia) hitzek tximista zein tximistarri (harri fisikoa, silexez egindako ziria) esan nahi dute.

Mitoaren oinarrian ekaitzen jainkoak jaurtitzen zituen harriak ziren tximistak, bere arma fisikoa. Hortaz, sinesmen hauetan, *Egu(n)-ren indarra ez bide zen soilik zuhaitzetan (egurrean) gordetzen, baizik eta zerutik eroritako harri hauetan ere.

 

*orz- > ortz(i)

Aurrekoan erroa ilunagoa bazen, honetan argiago daukagu, ageri dugun morfema gaur arte bere horretan gorde baita. *Egu(n) (> *in-/*oin– ?) ez litzateke izango, beraz, zeruaren jainkoaren izen bakarra, ortzi (< *orz- + -i) izena dugun heinean. Aita Barandiaranen esanetan, “Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu […] euskaldunak beren jainkotzat zeukatela naikoa azaltzen zaigu” (JMB ELG 77).

Aski eztabaidatuak izan dira ortzi-ren lekukotasun zahar bakanak, horietan nabarmenena dela Aymeric Picaud erromesarena (12. mendean): deo vocant urcia (jainkoari urzia esaten diote).

Hor dugu nolabaiteko froga zerua = jainkoa identifikaziorako, nahiz eta akatstzat jo nahi izan den. Froga hau sendoagoa da *Egu(n)-ena baino, idatziz jasotako testigantza batean oinarritzen delako, eta ez soilik hipotesi etimologiko-semantikoetan.

Forma jatorra ortzi da; ortzi > urtzi bilakatu da bokal asimilazioagatik, zeharo ohikoa den moduan, bokala itxi da hurrengo silabako bokal itxiak eraginda.

Hitz solte gisa hain emankorra izan ez bada ere, hitz-elkartuetan ugari ditugu *orz-en eratorriak, mendebaldean *ost– bihurtuta (borz > bost, herze > heste bezala, besteak beste): ortzantz, ortots/ostots, ortzadar/ostadar, ostarku etab.

Beharbada azpimarratu behar da Ortzi-ren inguruko kondairarik ez dela jaso, eta balizko jainko honi buruz dakiguna berreraiki dela etimologiari esker. *Egu(n)-ekin bezala, jainkoaren izaera asmatu behar izan dugu, segun eta zein hitzetan erabiltzen den.
Adibidez, jainko biak bat eta berbera zirela eta jainko zerutiarrak zirela honako testuinguru honetan ere ikusten dugu: Thor eta Jupiter astegunen izenetan agertzen badira, gurean *ortz– eta *egu– dauzkagu horietan, ortzeguna/osteguna (baita ortzirala/ostirala ere).

Ez da erraza jakitea zergatik ditugun bi erro kontzeptu berberetarako (zerua/jainkoa), kasu batzuetan lehian agertzeraino, hizkeraren arabera bata edo bestea erabiliz. Esaterako, ortzeguna/osteguna Mendebaldeko euskalkian eguena < *egu-egun. Halaber, hizkera gutxitan dugun egubakoitz (> eguakotx, ibiakoitz) ortzirala/ostirala-ren baliokidea da.

Hain izan dira lehiakide bi errook, non biak metatuta ere lekukotu ditugun, dagoeneko aurkeztu dugun forma pleonastiko batean:

*in-orz-zuri/ziri > *îhôrzuri/ziri > *îhûrzuri/ziri

Tximista/tximistargi/trumoi (lekuaren arabera) izendatzeko elkarketa honek hitz familia oso bat osatu du Euskal Herri osoan zehar. Ezin dugu jakin hirugarren osagaia zuri ala ziri zen jatorriz, biek zentzu handia daukate eta; tximistargiaren kasuan “zeru zuria” etimologia ona dirudi, tximistarenean “zeruko ziria” (oñaztarri bezalatsu) ere bai. Dena dela, bokal asimiliazioak eragin zezakeen zuri > ziri aldaketa (bereziki Ekialdean), edo bestela *îhôrziri > *îhôrzuri herri etimologia izan daiteke, –ziri osagaia ez ondo ulertuta. Hala bada, oso zaharra izan behar du, arestian azaldu dugun aldaketa fonetiko berbera dela eta, mendebaldeko aldaera guztiak *îhôrzuri > *îhôsturi-tik garatu baitira.

Eskema honetan ikus dezakezue hitzen ibilbidea:

 

Erro indoeuroparra

Atal hau bukatze aldera, begira diezaiegun trumoi-ren inguruko hitzei.
Trumoi, truboi, turmoi eta antzeko aldaera guztiak jatorri berberekoak dira, iturri erromantze batetik mailegatuak. Hitza berez fonosinbolikoa da (trumoiaren hotsa iragartzen du), baina hala ere ez da nolanahikoa, tr- kontsonante multzoa ez baitzen existitzen aitzin-euskaran (horregatik dago metatesia turmoi aldaeran) eta hortaz ezin da aitzin-euskaldunek eratua izan.

Interesgarriagoa suertatzen zaigu dünda hitza. Hura eta antzeko aldaerek hots handia (trumoiarena ala ez) adieratzen dute: dünda < durunda; durundi, dunduri… Berriro ere, fonosinbolikoa bada ere, baliteke nolanahikoa ez izatea, *toran– erro keltiarraren formatik oso hurbil baitago. Proto-indoeuroperaren *tonr– errotik sortu ziren hitz latindarra (tonitrus), germaniarra (*thunaraz > ing. thunder) eta persiarra (tundar), besteak beste.

Hori horrela, metatesiak eraginda proto-zelterak *toran– erroa zeukan. Proto-zeltera bi adarretan banatu zen: P-zeltera eta Q-zeltera. Lehenengoak galiera eta britoiera sortu zituen, bigarrenak goidelikoera eta zeltiberiera.
P-zelterak *taran– erroa zeukan bitartean (galiera taranus, galesera taran), Q-zelterak *toron– (gaelikoera torrunn, irlandera toraind).
Horretaz gain, Taranis jainko galiarraren izen berezia zen, *Thunaraz > Thunor > Thor germaniarra bezala.
Euskal formaren bila, Botorritako brontzean Turuntas izen berezi zeltiberiarra topatzen dugu. Ez dakigu jainkoari erreferentzia egiten zion ala ez, baina itxura osoa dauka *toron– errotik datorrela. Hitz bukaerako -nd- multzoa euskal hitzean ez ezik, irlanderaz ere badago, baita ingeles eta persiar hitzetan ere.

Mailegu indoeuropar (keltiar) zaharra delako erakusgarri, durunda Ekialde muturrean agertzen bada, durundi Mendebal muturrean dago. Euskal Herriko bi ertzak bat eginda, hizkuntzaren geruza zaharrari seinalatzen dio, ausazko onomatopeia soil bati baino.

Haatik, goian ikusi dugu Perkûnas jainko lituaniarraren beste izen onomatopeiko bat Dundulis zela, euskal ordainarekin antz handia daukan hitza. Baliteke zubereraren tusuri hitza (diabrua) onomatopeia hauei nolabait lotuta dagoela (ikus Perkûnas > Perkele “deabrua”).

Itzulingurua eta azken ideiak

Laburbilduz, Europa osoko mito zaharrenei birpasoa eman diegu, eta ikasi dugu kultura askotan gurtzen zen Tximista/Zeruaren jainkoa haritz hitzari lotuta dagoela edo behintzat haritzarekin batera gurtua zela. Etimologiari begira, emankor gertatu zaigu *perk(w)– (haritza) erro indoeuroparra, ez soilik zuhaitzak izendatzean, baizik eta jainkoen izenetan eta eguraldiko gertaeretan ere bai. Haritz sakratuak han eta hemen zeuden Europako herrialde desberdinetan, tximistaren jainkoari eskainiak.
Mitoaren sustraietara joanda, Aita Zerua dugu euren sinesmenetan, betiere Ama Lurrarekin ezkonduta (izen desberdinekin bazen ere). Bien artean nekazaritza ahalbidetzen zuten, Zeruak (eguraldiaren bitartez) Lurra ernalduz.

 

Gurean ere, Akitanian lekukotuta ditugun *Areitz (haritza) eta Fulgur (tximista) jainkoen gurtzetatik abiatuta, euskal ondarezko lexikoan ondo islatzen da tximista (iñhazi, ihurtzuri), zerua (*egu(n), ortz(i)) eta jainkoa (urzia; ortzeguna/eguena) erlazioa. Horretaz gain, eguna eta jainkoa lotura etimologikoa euskaran nahiz hizkuntza indoeuroparretan ikusi dugu.
Jainko zerutiar honen atributuen artean tximistaren indarra zegoen, eta horri lotuta egun/egur lotura etimologikoa izango genuke. Era berean, “zeruko su” hori egurrean ez ezik, harri berezietan ere gordeko zen, jainkoaren jaurtigaiak izango ziren tximistarriak (silexak edo suharriak), oñastarria baita *Egu(n)-ren arma (tximista bera).

Hala eta guztiz ere, ez dugu lortu haritzarekin lotzeko lain. Eta hala da, haritza Euskal Herri osoan gurtua izan dela erakutsi da, baina ez dago *Egu(n)/Ortzi (Fulgur Akitanian) jainkoarekin lotzeko frogarik. Dena den, ez dugu zertan erlazioa ziurtzat aurkeztu, artikulu honen asmoa iradokitzea besterik ez baita.

Kontua da haritzak paper garrantzitsua izan duela baskoien historian. Toponimiatik haratago, teonimoa badugu, eta are gehiago, antroponimoa Eneko Aritza famatuan. Errege horrek leinu berri bat sortu zuen goi-noblezia baskoian, Iruñetik Sobrarbera mendeetan zehar oihartzuna izango zuen dinastia nafarra.

Botere politikoak betidanik alderdi sakratuan zuritu nahi izan du bere burua; garai paganoetan arrunta zen jainko ahaltsu baten askazia zirela aldarrikatzea (Zeusekin eta Odinekin, bi besterik ez aipatzearren, hala suertatu zen), baina kristautasuna hedatu ahala, errege-erreginek beretzat hartu zuten Jaungoikoaren ordezkariaren funtzioa (bereziki Karlomagnoren ostean), botere erlijioso eta politikoaren sintesi trinkoa batean, Elizako sinboloak erabiliz.

Euskal Herrian, eta Baskonian oro har, zuhaitz sakratuak egon bazeudela jakinda, Aritza baten eta bestearen arteko lotura argiago azaltzen zaigu. Agian agintari baskoi goiztiar horiek aditzera eman zuten ondorengo jainkotiarrak zirela eta hori euren sinbologian, izenean bezala, islatu zen.

Mendebaldeko Goi Erdi Aroan jainkotasuna erakusteko biderik eraginkorrena gurutzea irudikatzea zen. Horrela ikusten dugu Gernikako eta Sobrarbeko zuhaitzetan, zeinetan gurutze bat dago haien atzetik. Zuhaitz sakratuok, Akitanian ikusi bezala, jainko bati atxikiak izan ziren, eta hortik zetorkien santutasuna, beranduagoko garaietan gurutze kristau baten bidez erakutsiko bazen ere.

Zuhaitz hauek botere politikoko sinboloak ere izan dira, Eneko Aritzaren antzera. Horri ere gurutze bat armarri pertsonal moduan egotzi zaion arren, askoz zalantzazkoagoa da hau. Edonola ere, Aritzaren leinuaren eta Jaungoikoaren arteko lotura berresten du, soilik geroagokoen irudimenean izanda ere. Aritza epitetoa edo deitura beharbada ez zen ustekabekoa izan.

Horrenbestez, Zeruaren Jainkoa (*Egu(n)/Ortzi/Fulgur) hautagai egokiena da Aita sakratu eta mitiko hori izateko, zuhaitz horien oinarrian eta leinu noble horien atzetik egongo zen justifikazioa.

Pertsonaia hau, Aita Zerua, jainko kristauarekin identifikatua izan dela ukaezina da, Euskal Herrian zein Europan, eta ez da, bide batez, batere harrigarria.

Badirudi, beraz, *Areitz (haritza) jainko nagusienetariko bat izan zela, Bizkaiko, Nafarroako eta Sobrarbeko nobleek haren oinordeak edo ordezkariak zirela iradokitzeko adina. Garai bertsuan jainko “zerutiar” bat egon zen, *Egu(n)/Ortzi/Fulgur, ekaitzei eta oro har eguraldiko indarrei lotuta. Baliteke jainko berbera izan zirela, Mende Ilunetako holako figura patriarkal bat, belikoa eta bortitza, baina babeslea ere bai, indoeuroparren sinesmenenaren tankerakoa.

Sinesmen sistema batean, mitologia batean azken finean, jainko jakin baten izaerak alderdi asko eta izen ugari eduki ditzake.

Beharbada, garai batean Ortzi eta *Egu(n) aita-seme moduan ulertu zituzten, Ouranos/Zeus/Apollo edo Tyr/Odin/Thor bezala, baina sinesmen horiek ez dira idatziz jaso eta aldatzen jarraitu zuten, forma finkorik gabe (mitologia greziarrean edo germaniarrean gertatu ez bezala), guganaino heldu diren kondairak osatu arte, garatuagoak eta desitxuratuak.

Horrekin guztiorrekin ez dut esan nahi ezinbestean Haritza jainkoak eta Tximista jainkoak lotuta egon behar zutela iraganeko euskaldunen irudimenean, baina lotura hori bada Europako hainbat kulturatan eta esan daiteke gehienetan euskal mitologia oso antzekoa dela mito europar orokorrekin.

Orain arte haritz eta ekaitzen arteko lotura indoeuroparra etimologikoki eta mitologikoki erakutsi badugu, txanponaren ifrentzua bere emaztea izango litzateke: Ama Lurra, Gaia greziarra, Jörd nordikoa (besteak beste). Biek batera nekazaritzaren zikloari ematen zioten buelta. Nekazariak bi gauzaz arduratzen dira, eguraldiaz eta lurraz, eta bi elementu horien inguruan osatu zuten euren mitologia.

Nekazaritzaren zikloan sartuta, urtaroak etorri urtaroak joan bi hitzordu nagusi daude urtean zehar: solstizio biak. Neguko solstizioari Eguberria diogu euskaldunok, *egu(n)-ren erroa baliatuz, non Zeruaren Jainkoa (*Egu(n)/Ortzi) birjaiotzen den, gauaren aurkako eguzkiaren garaipenaren bidez irudikatuta, erromatarren sol invictus jaialdian bezala.

Neguko ospakizun honen harira, Eskandinabian jatorria daukan tradizio batera ohitu gara: Gabonetako zuhaitza, argiz beteriko izeia. Hain zuzen ere, Eskandinabian fjörr (> fir ‘izeia’ ingelesez) hitza gure *perk(w)– (haritza) errotik dator, Zeruaren Jainkoari (Perkûnas/Fjörgynn-i) estuki lotua, bere omenezko ohitura sakratua baita. Ez da kasualitatea holako zuhaitz batekin batera argia ere gurtzea, jainko horren ezaugarriak diren heinean.

Nafarroako zenbait lekutan, eta baita Katalunian ere, Gabon enborrari atxikitako tradizioak ere badira, egur/egun lotura berretsiz.

Ekainean ere San Juan gaueko suek zeruko argiarekin zerikusia daukate. Beraz, soka luzeko kontua da. Udako solstizioari seguruenez Ekain (*eg(u)- + gain < *Egu(n)-ren une gorena) esan zitzaion, nahiz eta gaur hilabete osoari deitzen diogun.

Aita Zeruaren eta Ama Lurraren ernalketa sinbolikoaren inguruan, hurrengo ideia hau, erabat aieruzkoa bada ere, kontuan hartzekoa da. Balirudike tximista ernaltzeko tresna zela, euskal etimologiei balizko irtenbide bat emanez. Zerutik jausten den tximista lurra ernalduko zuen hazia baldin bada, orduan argi daude iñ-hazi hitzaren osagaiak.

Zeruko haziak lurraren emankortasuna ekar zezakeen, eta era berean halabeharra ere bai. Patu txarrekoa izan zitekeen tximista, zeruko madarikazioa, nonbait; hortik etorriko litzateke oinaze-ren esanahia, iñhazi-ren ahaidea baldin bada (ikus goian uñhazi adiera biak dituen hitza).

Mariren kondairetan ere anbiguotasun hori agertzen da; Marik uzta ona ekar zezakeen ala ereindakoa suntsituko zuen ekaitza. Natur indarrak kontrolagaitzak direnez, izaera ona eta txarra egotzi zizkieten jainko hauei ere.

Gauzak horrela, euskal kondairetan kontuak ez dira batere sinpleak. Garai modernoagoetan jaso ditugun istorioen arabera, gure Mari/Maia izaera biko pertsonaia da, lurrari lotua, leizeen bidez, baina aireari ere bai.

Anuntxi Arana adituaren iritziz, Mari/Maia zeruaren jainkosa ere bada, eguraldia bere menpe baitauka (ekaitzak, kazkabarra, haizea, lehorteak eta abar). Mendi altuetan bizi da eta hegan zeharkatzen du zerua, askotan suzko forma batean.

Mitoak berrinterpretatu ei dira, Mari/Maia jainkosak paper zerutiarra bereganatuz edo atxikiz, Haritza/*Egu(n)/Ortzi konsorte gisa hartuz, Sugaar (suge arra) izenpean. Dena dela, biek jarraitu dute lurraren emankortasunari lotuta, senar-emazte.

Nola bihurtu zitekeen suge Zeruaren Jainkoa? Agian bere izaeraren parte bazen aurrerago. Balizko euskal jainkoaren ezaugarri guztiek ez dute zertan jainko indoeuroparrenekin bat egin.
Harri Aroko inskripzio piktorikoetan Karelian (Errusiar Federazioan, Finlandiaren parean) Ukko jainkoa tximista dirudien suge baten marrazki batean irudikatu zen. Eta egia da tximistek badutela nolabaiteko suge baten itxura, ez da ezinezkoa bien arteko lotura sinbolikoa.

Antza denez, sugeen gurtza herri baltikoetan nahiz iberiar penintsulan oso zabalduta egon omen zen, eta euskal mitologian behin baino gehiagotan agertzen dira, esaterako, Jaun Zuriaren, Bizkaiko lehenengo jaunaren, mitoan Sugaar izan zen bere aita (Haritza/*Egu(n)/Ortzi-ren ondorengoa beraz?). Bestetik ere, Pirinioen sorkuntzari buruzko mito greziarrean, Pyrene emakumea suge batez erditu zen. Bertako mitoetatik aterea izan zitekeen istorio hau.

Kultura aurre-indoeuroparretan ohikoagoa izan omen da gurtza hori, indoeuroparrek, berriz, sugeak (handiak zein txikiak) jainko eta heroien areriotzat hartu baitzituzten.

 

Erreferentziak:

Mitologia eta hitz finlandiarrak:
Perkele (wiktionary)
Ukko (wikipedia)
Jumala (wiktionary)
taivas (wiktionary)

 

Euskal mitologia:
Urtzi (wikipedia:eus)
Urtzi (wikipedia:ing)
Tximistarria (wikipedia:es)
Thunderstone (wikipedia:en)

 

OEH (Orotariko Euskal Hiztegia):
inhazi, inhar/inkar, inizitu, inusturi, oinaztarri, irastu, oinaze, tusuri

 

Mitxelena, Koldo. Fonética Histórica Vasca (1977)

Barandiaran, Jose Miguel. Diccionario Ilustrado de Mitologia vasca (1972)